Culturele plaatsen: de ruimtelijke dimensie van cultuur

De studie van de betekenis van ruimte en ruimtelijkheid vormt een belangrijke richting in de hedendaagse cultuurstudie. Een belangrijke impuls voor deze richting gaf Michel Foucault. Volgens hem dachten 19e-eeuwse wetenschappers vooral in temporele termen – zoals ontwikkeling, verandering, herkomst, crisis. De 20e eeuw daarentegen kenmerkt zich juist door een uitgesproken ruimtelijk besef. Dit wil zeggen, een besef ‘van simultaneïteit en in het bijzonder van spanningen tussen groepen en belangen in het gebruik van de ruimte, op elk gebied’, aldus historicus Remieg Aerts in het recent verschenen Alles is cultuur (2018).

Hoe kan de specifieke ruimtelijke dimensie van cultuur worden geanalyseerd? En wat levert een analyse die zich richt op ruimtelijkheid voor nieuwe inzichten op? Deze vragen staan centraal tijdens de drie regiodagen van de opleiding Cultuurwetenschappen.

Programma

10:00-10:30 Inloop met koffie/thee

10:30-10:45 Welkom door Marieke Borren & Marieke Winkler

10:45-12:00 Plenaire lezing door dr. Joost de Bloois (Universiteit van Amsterdam)

12:00-13:00 Lunch

13:00-14:00 Eerste ronde lezingen door dr. Marieke Borren (filosofie) en dr. Jeroen Vanheste (filosofie)

14:00-15:00 Tweede ronde lezingen door dr. Nathalie Zonnenberg (kunstgeschiedenis) en Caroline Drieënhuizen (cultuurgeschiedenis)

15:00-15:15 Theepauze

15:15-16:00 Parallelle studentensessie door Jeroen Willemsen MA en Anneke Radstake MA

16:00-17:00 Afsluitende borrel

Abstracts

Dr. Joost de Bloois – Het Maagdenhuis als conceptuele locus

In het voorjaar van 2015 bezetten studenten en medewerkers van de Universiteit van Amsterdam het bestuurlijk centrum van de universiteit, het Maagdenhuis. Het Maagdenhuis neemt een belangrijke plek in, in de (naoorlogse) geschiedenis van het activisme in Nederland en de ontwikkelingen in de academische wereld. In zijn lezing stelt Joost de Bloois voor het Maagdenhuis te beschouwen als een ‘conceptuele locus’: een plek die niet zozeer (of niet uitsluitend) een ‘lieu de mémoire’ is, maar een plek waar grote maatschappelijke thema’s samenkomen, waar de maatschappelijke verhoudingen zicht- en tastbaar worden én waar zij ter discussie gesteld worden.

Joost de Bloois is filosoof. Hij doceert aan de opleidingen Literatuurwetenschap en Cultural Analysis aan de Universiteit van Amsterdam. In 2016 verscheen bij uitgeverij Leesmagazijn zijn boek In de naam van het maagdenhuis.

Dr. Marieke Borren – De openbare ruimte, lichamelijkheid en bewegingsvrijheid

De 20eeeuwse Franse filosoof Merleau-Ponty laat zien dat wij mensen als belichaamde wezens kunnen bewegen (ook als we lichamelijke beperkingen hebben) en praktisch kunnen inspelen op de mogelijkheden die de wereld ons biedt. Door het ‘ik beweeg’ en ‘ik kan’ kunnen we pas perspectieven innemen op de wereld, daarin een ‘plek’ [place ipv space] hebben en ruimtelijkheid ervaren. In deze lezing wil ik met behulp van het werk van Merleau-Ponty’s tijdgenoot, de joods-Duitse filosoof Hannah Arendt, betogen dat ook de openbare ruimte tot stand komt door ‘ik beweeg’ en ‘ik kan’ en wel doordat het ontstaan van meerdere, verschillende perspectieven toestaat. Tenminste, als we vrijelijk kunnen bewegen in die openbare ruimte. Als onze bewegingsvrijheid belemmerd wordt, bijvoorbeeld door de privatisering van (delen van) de openbare ruimte of doordat we ons niet op straat wagen uit angst voor geweld [onveiligheid], dan verschraalt de veelheid aan perspectieven op de wereld en neemt onze publieke vrijheid af. Het resultaat is dat de gedeelde wereld krimpt.

Marieke Borren is universitair docent filosofie bij de Open Universiteit.

Dr. Jeroen Vanheste – Wat is Europa?

Wat is Europa? Heeft Europa een eigen verhaal, specifieke kernwaarden, een gedeelde traditie die Europeanen met elkaar verbindt? Is het christendom de bepalende factor? Of ligt het wezen van Europa in zijn rationaliteit en wetenschappelijk denken? Vormen de liberale democratie, burgerrechten en scheiding van kerk en staat het Europees fundament? Of gaat het misschien niet om zulke verheven begrippen, maar veeleer om de economische slagvaardigheid van een gedeelde vrije markt? Nooit eerder in onze geschiedenis is de vraag naar het wezen van de Europese beschaving zo nadrukkelijk aan de orde gesteld als in onze tijd van globalisering, multiculturaliteit en populisme.
In zijn lezing gaat Jeroen Vanheste op zoek naar de Europese ziel door een overzicht te geven van de geschiedenis van het denken over de Europese identiteit.

Jeroen Vanheste is universitair docent filosofie bij de Open Universiteit.

Dr. Caroline Drieënhuizen – “Hoe gedeeld is gedeeld cultureel erfgoed?”

Wat men als erfgoed beschouwt zegt minder over het verleden dan over het heden. Het betreft de waardering van het verleden in een bepaald heden en is daarom continu aan verandering onderhevig. Deze culturele dynamiek, die zich manifesteert in de omgang met bijvoorbeeld gebouwd erfgoed, geeft ons ook inzicht in wat wel de ‘politics of heritage’ wordt genoemd: het gebruik van erfgoed om bepaalde concepties van nationale, religieuze en culturele identiteit te construeren. Tussen verschillende groepen en gemeenschappen kunnen deze concepties soms fel botsen. Dat is bijvoorbeeld het geval met Nederlands gebouwd erfgoed in de voormalige kolonie Nederlands-Indië. Wat vertellen de verschillende betekenissen die aan dat specifieke erfgoed zijn toegeschreven in de afgelopen 75 jaar over de manier waarop beide landen en verschillende gemeenschappen omgaan met het (koloniale) verleden en hun verschillende concepties van identiteit construeren? Caroline Drieënhuizen zal in deze lezing ingaan op deze vraag aan de hand van verschillende casestudies, waaronder Nederlandse VOC-forten en een perkeniershuis op Banda.

Caroline Drieënhuizen is universitair docent cultuurgeschiedenis aan de Open Universiteit.

Dr. Nathalie Zonnenberg - De betekenis van tijd en ruimte in het tentoonstellen van conceptuele kunst

Nathalie Zonnenberg geeft een lezing naar aanleiding van haar onlangs bij uitgeverij Valiz verschenen boek Conceptual Art in a Curatorial Perspective: Between Dematerialization and Documentation. Het boek richt zich op de museale praktijk van het tentoonstellen van conceptuele kunst. In het niet-objectmatige karakter van deze kunst ligt een problematiek besloten die het (hernieuwde) tentoonstellen ervan bemoeilijkt. Aan de hand van een uitgebreide inleiding en een drietal casestudies worden verschillende historische visies op de omgang met deze kunst in een museale context geanalyseerd. De paradox van het tentoonstellen van conceptuele kunst en haar geschiedenis worden in kaart gebracht, waarbij ook de wijze waarop curatoren een rol speelden in de canonisering van deze kunst wordt belicht. (De lezing is in het Nederlands).

Nathalie Zonnenberg is universitair docent Kunstgeschiedenis bij de Open Universiteit.

Studentensessies

Jeroen Willemsen studeerde in 2018 summa cum laude af aan de Master Cultuurwetenschappen aan de OU. In zijn scriptie onderzocht hij hoe de educatieve en esthetische verbeelding van de genocide in Srebrenica bijdraagt aan de Nederlandse herinneringscultuur over die genocide. Direct na de terugkeer van de Dutchbatsoldaten in 1995 voedde berichtgeving over een mislukt fotorolletje de publieke twijfel over de Nederlandse rol in Srebrenica. Dat beeld lijkt sindsdien te zijn veranderd: hedendaagse schoolboeken en educatieve pakketten benadrukken het belang van een Nederlandse bijdrage aan vredesmissies en langzamerhand krijgen meervoudige perspectieven een plaats in de narratieve representatie van Srebrenica.

Anneke Radstake-Kleinveld zal spreken over haar master scriptie cultuurgeschiedenis over de kracht en betrekkelijkheid van netwerken, waarvoor zij de sociale intellectuele netwerken van de Javaanse journalist, activist, danser en dichter Raden Mas Noto Soeroto (1888-1951) heeft onderzocht.

Contactpersonen:

Marieke Borren, marieke.borren@ou.nl.

Marieke Winkler, marieke.winkler@ou.nl.